Spesialmente aworaki, djis despues di temporada di yobida, nos isla ta bèrdè bunita. Tòg den e temporada tras di lomba nos a planta miles di palu nobo den e mondinan seku ku nos ta haña rònt nos isla. Dikon nos ta hasi tur e molèster aki?
Afortunadamente ainda nos isla tin un karakter bèrdè. Pafó di e parkenan di naturalesa tambe tin hopi palu, mata i kadushi. Pero si bo wak bon, kasi tur kaminda ta e mesun tipo di palu i mata bo ta mira. Loke nos ta topa hopi ta Palu di Kui(da), Wabi, Brasia, Likiloki i Palu di Boneiru. I esaki mientras ku nos naturalesa konosé desénas di tipo di palu endémiko.
Ku aworaki hopi biaha nos ta topa solamente un man yen di tipo di palu, ta bini pa motibu di komportashon di hende. Awendia ainda nos ta mira konsekuensia di susesonan di sentenáres di aña pasá. Pero tambe konsekuensia di nos komportashon aktual. Solamente nos no ta realisá esei tur ora. Siglonan pasá tabata trata di deforestashon di parti di oropianonan, siguí pa importashon di kabritu, karné, buriku i otro bestia. Nunka mas nos isla no a rekuperá di e kapmentu di palu na gran eskala. Spesialmente pa motibu ku e bestianan importá – i e kantidat grandi di nan desendientenan – ta kome tur palu chikitu. Ku eksepshon di e tiponan ku nan no gusta kome. I eseinan ta e palu- i matanan ku nos ta mira awor tur kaminda. Nos a kustumbrá kompletamente ku e situashon aki i nos ta konsiderá esaki komo nòrmal. Pero loke nos ta mira ta un vegetashon ku bestia a kome di mas for di dje.

Palu di Bonaire | Foto Echo
Nos no por tira falta solamente riba e hendenan ku tabata biba den e tempu ei i riba bestia. Awendia ainda nos no ta anda kuidadosamente ku nos palu- i matanan. Te ainda nos no ta tene bestianan ku nos ta kria den kurá, pero nos ta laga nan kana lòs. I mas aleu nos ta rosa tereno kita tur kos ku ‘loader’ sin tira bista pa nan mas. E ora ei Wabi i Palu di Kui(da) ta e tiponan ku ta nase promé atrobe.
E vegetashon pober tin konsekuensia grandi pa nos naturalesa. Por ehèmpel tin ménos kuminda pa bestia i para, manera lora. Seguidamente e loranan ta bai buska palu i mata ku ta karga fruta i nan ta haña eseinan den nos hòfi- i kunukunan. Esaki ta kousa tristesa grandi serka e doñonan.
No solamente kuminda ta bira ménos. Henter nos naturalesa i ambiente di biba ta sufri bou di esaki. Biólogonan ta bisa e ora ei ku e biodiversidat a bai atras. Ménos tipo di palu ta nifiká tambe ménos tipo di mata i bestia. Otro desbentaha ta ku nos tin ménos sombra i ku klima i bientu ta haña gara atrobe riba nos suela, di manera ku tera fértil ta disparsé i ta bini mas stòf.

Brasia
Ku reforestashon nos ta aktua kontra e tendensia negativo ei. Riba enkargo di Entidat Públiko Boneiru Fundashon Echo ta ehekutando un proyekto kaminda nan ta planta 20.000 palu nobo den 10 diferente área. Pa esaki nan ta usa mas ku 50 diferente tipo di palu endémiko. Reino ta finansiá e proyekto ku un kontribushon spesial. Unabes ku e palunan aki ta karga fruta, para i otro bestianan ta plama e simianan tur kaminda. I di e manera ei nos ta kambia un trènt negativo den un positivo.
Mas aleu tur hende por aportá ku un granito si nos kuida e palunan ku nos tin bon i si nos mes planta palu endémiko. E bentaha ta ku hopi biaha nan por resistí sekura mihó ku e tiponan ku originalmente ta bini di otro pais.